پژوهش من

دموکراسی، مدرنیته و تحلیل اجتماعی

پژوهش من

دموکراسی، مدرنیته و تحلیل اجتماعی

فضای مجازی و موج‌های تحلیل اجتماعی

این مقاله برای روزنامه‌ی دنیای اقتصاد نوشته شده است.
.
فضای مجازی چگونه بر مشارکت اجتماعی تأثیر دارد؟ عده‌ای بر این باورند که با لم دادن روی مبل نمی‌شود جامعه را عوض کرد و دگرگونی اجتماعی اگر در خیابان رخ ندهد، دست کم به حضور بدن‌های انسانی نیاز دارد پس یک میلیون لایک، سنگی را تکان نمی‌دهد بلکه تنها خیال ما را منجمد و زمان ما را منهدم می‌کند. در مقابل، جامعه‌شناسانی همچون مانوئل کستلز، بر فضای ارتباطی و همبستگی مؤثر مجازی انگشت می‌گذارند. کستلز با بررسی موج جدید دگرگونی‌های جهان به ویژه در اعتراض به سرمایه‌داری مالی مانند خیزش ظروف آشپزخانه در  ایسلند و خیزش خشمگین‌های اسپانیا و نیز خیزش‌های عربی و البته با اشاره‌ای کوتاه به تجربه‌ی پیش آن‌ها، ناآرامی‌های پس از انتخابات دهم ریاست‌جمهوری در ایران، به تأثیر دگرگون‌کننده‌ی فضای مجازی اشاره می‌کند.

از نظر این دسته از تحلیل‌گران، فضای مجازی و نیروهای مدنی منسجم معترض، دو روی سکه‌ی تحول و تحول‌خواهی در دنیای امروز شده‌اند. با تشکیل شبکه‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی، هر گاه این نیروها از خیابان‌ها و فضاهای رسمی کنار گذاشته می‌شوند، همبستگی و برنامه‌ریزی خود را در فضای مجازی ادامه می­دهند و این فضا، رشته‌ای می­شود برای پیشگیری از گسسته شدن زنجیره‌ی بازنمودهای مردم در برابر دیگران، فرهنگ سیاسی مقاومت و مخالفت در مقابل سلطه، هویت‌های مقاوم و برساخته شده در مقابل هویت‌های صلب قدیم و دنیای تحول و امید در مقابل دنیای سکون روزمرگی. در ایران نیز رئیس‌جمهور محترم بارها بر اهمیت کار جوانان در فضای مجازی تأکید کردند و به تأثیرگذاری فضای مجازی چه در زمان انتخابات و چه در زمان تنگناهای دنیای واقعی همچون مذاکرات هسته‌ای، صحه گذاشتند.

چنین تحلیلی در ایران البته یک نکته‌ی برجسته‌ی تفاوت را آشکار می‌کند. ما شبکه‌های اجتماعی و نیروهای مدنی بسیار ضعیفی داریم. فضای مجازی و به ویژه شبکه‌های اجتماعی مجازی در ایران، گویی پناهگاه دایمی فضای فیزیکی است حال آن که در باقی کشورهای نمونه‌ی تحلیل‌گران، این مکان مجازی موقت، جایی است برای تنفس و دویدن دوباره به واقعیت بیرون. من پیش‌تر در مقاله‌ای، از «نشانه­بودن یک میلیون لایک برای دست کم هزار دست» به عنوان معیاری برای تأثیر فضای مجازی سخن گفتم. اگر قرار باشد هزار لایک، نماینده‌ی هیچ دستی نباشند، آنگاه باید به بیهودگی فعالیت در فضای مجازی اعتراف نمود. با این حال، تاکنون در اغلب رویدادها چنین نبوده است. 

در ضمن، در اغلب کشورها، رسانه‌های دیگر مانند خبرگزاری­ها و دوربین‌های خبرساز و سایت‌های اشتراک فیلم مانند یوتوب، در کار تداوم تجربه­ی حضور فیزیکی مردم هستند در حالی که با توجه به فیلترینگ شدید در ایران، این واسطه بین شبکه‌های اجتماعی مجازی و واقعی، وجود ندارد. به هر روی، نبود هر دوی این­ها، سبب نشده است که در ایرن فضای مجازی بی­تأثیر بر دنیای بیرون بماند. برعکس! نگاهی به تجارب اجتماعی ما نشان می­دهد که همواره امواج حرکت­ها به نسیم مجازی، دلگرم و شاید از توفان مجازی، ملهم بوده اند. من در اینجا می‌خواهم بر بُعد تحلیلی این موج­ها تأکید کنم و از بررسی مستقیم خود حرکت­ها صرف نظر می‌کنم. سال گذشته را موضوع مطالعه قرار می‌دهم و به نتایجی خواهم رسید.                   

تحلیل اجتماعی در کشور ما، موجی است. رخدادی، همه را خیره می‌کند و آنگاه موجی از تحلیل‌ها فضا را پر می‌کند. تا رخدادی نباشد که همه به آن حساس شوند، دانشمندان و پژوهشگران اجتماعی را نمی­بینیم. برخی از نحلیل‌گران، ساده حرف می‌زنند و به دلیل همین سادگی، با خودمان می‌گوییم: که این طور! حالا واقعا این حرف‌ها، مطالعه و سواد دانشگاهی هم نیاز داشت؟ این‌ها را که خودمان هم می‌دانستیم. برخی هم با وسواس علمی، می‌خواهند واژگان تخصصی تحلیل‌های خود را به همان ترتیب، وارد نوشته‌ها و گفت‌وگوهای عمومی کنند. آن وقت می‌گوییم: مشکل ما همین است! این روشنفکرها با کلمات قلمبه، می‌خواهند اظهار وجود کنند. این چیزها را می‌شود ساده‌تر هم گفت. این‌ها با مردم کاری ندارند و برج عاج نشین هستند.

خلاصه، تحلیل‌گران اجتماعی که معمولا صفت روشنفکر نیز بر آنان می‌نهیم، نه راه پس دارند نه راه پیش. اگر گروهی میانه، نه ساده‌گو  و نه پیچیده‌گو، هم در کار باشند که نظریه‌های پیچیده را دریابند و به جمله‌های ساده‌ی همه‌فهم بشکنند، کم هستند و همان‌ها هم از طرف هم‌صنفان خود به شومن بودن و بازیگر بودن و از طرف داروغگان زمان به هنجارشکن بودن و هزار برچسب دیگر متهم می‌شوند. اما در انفجار اخبار، درست در همان زمان رخدادهای برجسته، این تحلیل‌گرها به سخن در می‌آیند. در میان همهمه‌ی بس بسیاران، آوای فراموش‌شده‌ی تحلیل‌ها، توانمند می‌شود. در این لحظات است که بازار تحلیل‌‌ها، متقاضی و مصرف‌کننده پیدا می‌کند و مفهوم آشکارتری می­یابد و با تکرار در فضاهای عمومی اجتماعی و بیش از آن، در فضای مجازی، طنین می‌گیرد.

گویی همه با بانگ مهیب هر رخداد برجسته، از خواب بر می­خیزیم و هنوز دست و صورت از غبار خواب نشسته، به گفت و گو در مورد آن می‌پردازیم. دنیای مجازی هم به کمک آمده است. وایبر، واتس‌اپ، فیس‌بوک، تویتر، تلگرام، تالارهای گفت و گو و همه جا را پر می­کنیم از تحلیل اجتماعی و اینجاست که نام و کنام تحلیل‌گران اجتماعی هم پیدا می‌شود و حرف‌های آن‌ها در شبکه‌های مجازی، تکه پاره، ارسال می‌گردد. تحلیل‌ها آغاز می‌گردد و ما، تماشاگران مشتاق حادثه‌ها، به تکثیر و بازتکثیر مواضع این و آن می‌پردازیم. آنگاه، در میانه‌ی طناب‌کشی موافقان و مخالفان هر موضع و موضوع، غبار خواب دوباره دامنگیر می‌شود و می‌رویم که دوباره بخوابیم. رخداد و تحلیل و تحلیل‌گر وا می‌مانند و در می‌مانند در کار تماشاگران. تماشاگرانی که مشتاقانه می‌آیند، در سطوح تحلیل شنا می­کنند و از اعماق می­گریزند.

دنیای مجازی از راه پیوند یافتن با دنیای اجتماعی، در واقعیت تأثیر می‌گذارد. اگر سخن و تجمع و ابراز احساسات در فضای مجازی بماند و به فضای اجتماعی راهی نداشته باشد، تأثیر چندانی هم نخواهد داشت. یک میلیون لایک، گلوله را نمی­ترساند مگر این که نشانه­­ای باشد از هزاران دست و پا. هنوز دست‌ و پاها کار می‌کنند و لایک‌ها و کامنت‌ها، بازیگران بی‌میانجی واقعیت نیستند. با این حال، این دنیا، کم‌قانون‌تر و کم دردسرتر از دنیای واقعی است. زمانی، علی حاتمی کارگردان فقید سینمای ایران گفت در این مملکت فقط در مورد دزدها و فاحشه‌ها می‌توانی فیلم بسازی چون بقیه، صنف و مدعی دارند. مدعیانی که به طور معمول برای بهبود اوضاع صنف خود کاری نمی‌کنند اما منتظر هستند که صدایی به انتقاد از آنان بپردازد تا به نابودی آن صدا کمر بندند. امروز، تحلیل اجتماعی نیز چنین فضایی دارد. پس همه چون مردگان خاک در سکوت هستیم تا بانگ رخداد، گویی که نفخه‌ی صور، را بشنویم. آنگاه به محشر تحلیل اجتماعی سرازیر می‌شویم و به دنبال عدالتی هستیم که بهشت و جهنم ما را مشخص کند و ما با وجدان آسوده پی کار خود گیریم. اما از آنجا که چنین عدالتی در کار نیست، راهِ آمده را درون گورهای هرروزه بازپس می‌رویم. تحلیل اجتماعی، تکلیف را روشن نمی‌کند، حجت را تمام نمی‌کند بلکه تنها راه گفت و گو را می‌گشاید. اما گویی بر ما، مردگان خاک، گفت و گو مقدر نیست.

به هر روی، در سال گذشته، 139، نیز چند رویداد برجسته‌، موج‌هایی از تحلیل اجتماعی را برانگیختند. این موج‌ها، اغلب، از فضای مجازی سرچشمه گرفتند و پس از گشتی در دنیای واقعی، به طور معمول، به همان جا بازگشتند. موج­هایی که گفت و گوها و دسته­بندی­ها را سبب شدند. هر موج، در میان موضع‌گیری‌های متکثر، به موج بعدی رسید و محو شد. من در اینجا قصد بررسی تک تک این امواج را ندارم اما می­خواهم بگویم به رغم هر آنچه تا اینجای یادداشت حاضر گفته­ام، این امواج را، هم به حال تحلیل تخصصی اجتماعی و هم به حال گفت و گوهای هر روزه­ی مردم، سودمند می­توان دانست. در این موج­ها، ارتباط گفت و گوها در شبکه­ی مجازی با فضای اجتماعی بیرون به خوبی برقرار نشده است؛ شبکه­هایی مانند فیس­بوک که مردمان کشورهای پیشرفته­تر برای بحث‌های دوستانه و خانوادگی و تفریحی از آن­ها استفاده می‌کنند برای ارتباط­های جدی سیاسی و اجتماعی به کار گرفته شده­اند؛ تحلیل اجتماعی هنوز همچون شمشیر و برهان قاطع کلام، مقابل دیگری به کار می­رود؛ اما باز هم، همین موج­ها، سرچشمه­ای شده­اند برای پیدایش درک دیگرگونه­ی ما از خویش. من می­خواهم چنین پیامدهایی را برشمارم.

بازی تیمی خوب ایران در جام جهانی فوتبال و خیلی بهتر از آن، بازی­های پیروزمندانه­ی تیم ملی والیبال، گفت و گوهای زیادی را برانگیخت که اغلب در مورد دلایل این پیروزی­ها بود اما مهم­تر از همه در این میان، دگرگون شدن نگاه ما نسبت به خودمان و شیوه­­های ممکن پیشرفت بود. آن جمله­ی کهن سترون که می­گفت ما ایرانی­ها در کارهای تیمی ضعیف هستیم و در میان ورزش­ها هم فقط در ورزش­های انفرادی می­توانیم موفق باشیم، اینجا مقابل واقعیتی توفانی زانو زد. اگر تیم والیبال توانست در میان تمام ناملایمات و بی­نظمی­ها و سیستم نابسامان ورزش سربرآورد، پس می­شود به برنامه­ریزی امید داشت؛ پس تنها راه این نیست که منتظر بمانیم فرهنگ ما اصلاح شود (و چه جمله­ی بی­معنایی است این جمله وقتی که هیچ راه حلی نداریم و با این جمله و این انتظار بی­پایان، خیال همه را راحت می­کنیم)؛ والیبال منتظر اصلاح فرهنگ جمعی نماند و نمایش کار گروهی را به بهترین صورت نشان داد. اصلاح فرهنگ در درون فرهنگ روی می­دهد. حتی فوتبال با تمام داستان­های ناخوشایندی که داشت، در دوره­ای بسیار کوتاه­تر از والیبال، همین درس را تکرار کرد. کیروش اگر هیچ چیز نداشت، تیم­سازی در دوره­ای کوتاه را به ما یاد داد. تیمی که دیگر وقتی گل اول را می­خورَد، احساسی بازی نمی­کند. می­شود ما ایرانی­ها محکوم به احساسی بودن و ناتوانی از تصمیم­گیری منطقی نباشیم. این موضوع را بارها در بازی تیم فوتبال ایران دیدیم. مسأله، دیگر این نیست که چرا ما فرهنگ احساسی، دور از عقلانیت و دور از کار گروهی داریم. مسأله این است که چگونه فوتبال و والیبال توانستند؟ مسأله این است که چگونه کار گروهی را سازمان دهیم. در این موج، سخن جدید این بود که قواعد عملی کار گروهی و تصمیم­گیری عقلانی مهم است. آن سخن که فرهنگ ما چنین است و تا فرهنگ اصلاح نشود چنان خواهیم ماند، به حاشیه رانده شد. 

گل لیونل مسی به ایران و واکنش بی­ادبانه به آن، موجی دیگر را برانگیخت. سخن تازه این بود که رفتار نژادپرستانه­ای که گهگاه از ما سر می­زند از کجا می­آید؟ چرا ما از سویی خود را سرشار از ناکامی می­دانیم و از سوی دیگر، بزرگترین ملت دنیا؟ این دوگانگی متناقض­نمای تحقیر و ستایش خود، از کجا می­آید؟ آیا درک غیرواقعی از خود که در رسانه­های جمعیِ دولتیِ ایران همواره تکرار می­شود و در دهه­ی گذشته بیشتر هم شده است، در این داستان مؤثر نبوده است؟ در اینجا سخن از تأثیر سیاست­ و شیوه­ی حکومت­گری بر مردم بود. آشکار است که این موج را می­توان از این نظر که افق نگاه ما را از دورهای مبهم و از کند و کاو در فرهنگی هزاران ساله به سیاست­های فرهنگی دهه­ی اخیر کشاند، با موج قبلی پیوند زد. گویی کم کم به این پرسش بیشتر متوجه می­شویم: ما با خود چه می­کنیم؟ و از این پرسش روی می­گردانیم: با ما چه کرده­اند؟ شاید آنچه ما در دهه­ی پیش بر سر خود آوردیم، در این چرخش بی­تأثیر نباشد. به هر حال، این موج گرچه زمانی پس از داستان گل لیونل مسی فرونشست، چند بار دیگر با حوادث مشابه باز برآمد. برای نمونه، پس از اشتباه‌های داور استرالیایی در بازی ایران و عراق و واکنش بی­ادبانه به آن، باز سخن از این بود که یک اشتباه چرا باید چنین تاوانی سنگین روبه­رو شود؟ چه کرده­ایم که چنین بی­ادبان گستاخ شده­اند و ای­بسا، بی­ادبی باب شده است.

پیامدهای این موج به موج دیگری پیوند خورد که پس از اسیدپاشی روی دختران اصفهانی، پدید آمد. گرچه تا کنون هیچ نتیجه­ای از بررسی­های رسمی منتشر نشده است، می­توان این جریان را سنگین­ترین، دردناک­ترین و جبران­ناپذیرترین رخداد سال گذشته دانست. جدای رشته­ی بی­ادبی گروه­هایی از ایرانیان که این ماجرا و موج­های تحلیلی مرتبط با آن را به موج قبلی متصل می­سازد، ریشه­ی خشونت و کاهش مدارا نیز در این ماجرا بسیار مهم بود. به دور از کار تبلیغاتی و ناجوانمردانه­ی برخی رسانه­های بیگانه که درصدد بر آمده بودند این داستان را به احساسات مذهبی مردم یا سیاست­های حکومتی متصل کنند، باید ریشه­های این خشونت را بازشناخت. سخن نو در این موج این بود که تریبون­های خشونت به نام مذهب در دهه­ی اخیر، این فضا را فراهم ساخته­اند که کسانی چنین جسارتی بیابند. این موج چنان قدرتمند بود که پیامدهای اجتماعی مؤثری داشت و نهادهای اجتماعی، سیاسی و حقوقی را به واکنش واداشت. پیش از همه، قوه­ی قضائیه به محکوم کردن این جریان پرداخت و اشد مجازات برای عاملان آن را وعده داد.

سخن تازه­ی این موج تحلیلی، از دو داستان مهم نتیجه گرفته می­شد. داستان نخست، برنامه­ی مخفی گروه تندرو و خشن ­مذهبی در اصفهان به نام کاوه بود که در دوره‌ی اصلاحات مطرح شد (این گروه، مخالف سرسخت دولت اصلاحات نیز بود) که قصد داشت با اسیدپاشی در اصفهان، رعب و وحشت در میان بدحجابان بیافریند اما این برنامه با کشف و موضع­گیری تند آیت­الله طاهری در همان زمان ناکام ماند. داستان دوم، بخشش اسیدپاشان توسط قربانیان در موارد پیشین بود که با تلاش پیگیر گروه‌های حقوق بشری و به قصد پایان دادن به چرخه­ی خشونت انجام می­شد اما گویی این بخشش­ها بر جسارت عاملان اسیدپاشی افزوده بود و نتیجه­ی عکس آن را در جریان اسیدپاشی اصفهان می­دیدیم. در هر دوی این داستان­ها، پرسش اساسی این بود: با خشونت و خشونت­ورز چگونه باید برخورد نمود؟ آیا نخشکاندن ریشه­ی خشونت به گسترش آن نخواهد انجامید؟ نتیجه­ی مهم­ هم این بود که سیاست­های دهه­ی اخیر در باز نهادن تریبون­های تبلیغ خشونت، برخلاف تبلیغ مدارا در دوره­ی اصلاحات، چه پیامد اخلاقی سنگینی به همراه داشته است و هم این که خشونت­ورزی کلامی از جایگاه­های مذهبی، راه خشونت عملی را برای اوباش و راه اتهام­زنی را برای بیگانگان باز خواهد کرد. بنابراین آنچه این موج را هم به موج­های دیگر متصل ساخت، توجه به سیاست­های حکومتی و کنش­های گروه­های مختلف مردم و پیامدهای فرهنگی آن­ها بود. باز هم از برون فکنی ریشه­ی رخدادها به فرهنگ همچون چیزی دوردست و دست­نیافتنی فاصله گرفتیم.

موج دیگر، با گروگان­گیری تروریست­های جیش­العدل در سیستان و بلوچستان آغاز شد. نکته­ای وجود داشت که این موج را نیز به موج­های پیشین متصل می­ساخت. سخن از این بود که درگیری نیروهای نظامی و انتظامی در امور اقتصادی، ارشادی و سایر امور نامربوط به وظیفه­ی اصلی آنان یعنی حفظ نظم و امنیت انتظامی و مرزی، چنین وضعی را آفریده است. در میان تحلیل­های مختلف، سخن تازه و برجسته همین نکته بود. ارزش تأکید بر این نکته آنجا بود که در میان انواع سخنان نفرت­آلود در مورد تروریست­ها (که البته به حق بود)، این رخداد را با رخدادهای مشابه همچون یک جریان رو به گسترش تفسیر می­کرد و برای آن تدبیری پیشنهاد می­داد نه این که در میان اعلام بیزاری از عمل انجام شده، موضوعی همچون دشمنی دشمنان را که گویی ازلی و ابدی است مطرح سازد و ریشه­یابی رخداد را فراموش کند.   

مطلب نادر فتوره‌چی علیه بهاره رهنما در فضای مجازی، موج دیگری آفرید. نادر فتوره­چی و دوستان وی در صفحه­ی مجازی، بهاره رهنما را نماد خودآرایی و فریبکاری نمایاندند؛ کار بالا گرفت و به شکایت رهنما منجر شد؛ اینان، خود را منبع شرافت و طرف دعوا را هم­دست با قدرت نامیدند اما سرانجام، فتوره­چی به عنوان تماشاگر به دیدن یکی از تئاترهای رهنما رفت و رهنما نیز شکایت خود را پس گرفت. تحلیل­ها در مورد این ماجرا از فضای مجازی به رسانه­های مختلف کشیده شد و موجی به راه انداخت. سخن نو در در این موج، اشاره به اثر فرهنگی انتقاد فتوره­چی بود. سخن از این بود که انتقاد بدون شناخت درست و درون­فهمی از دیگری، تا چه میزان ممکن است نقد را به خشونت کلامی و توهین نزدیک کند. پرسش این بود: نگاه نقادانه چگونه باید باشد؟ آن پاسخ همیشگی که ما فرهنگ نقد نداریم، دیگر نمی­توانست برای این پرسش به کار رود.    

 

سخنرانی دکتر اباذری علیه تجلیل‌کنندگان از مرتضی پاشایی نیز موج دیگری به راه انداخت. تحلیل­ها، باز هم، سمت و سویی همچون موج فتوره­چی/رهنما داشت. افزون بر این، نکته­ای مهم وجود داشت که در سخنان اباذری آشکار بود: تأثیر احساسی­گری و بازیچه شدن مردم در سرنوشت عمومی­شان. سخن از این بود که ما چه در حال ساختن چه زندگی اجتماعی و چه نوع عقلانیتی برای خود هستیم؟ چرا مسایلی مهم و حیاتی، ما را بر نمی­انگیزند اما مرگ یک خواننده چنین بر می­انگیزد؟ در اینجا نیز به جای ارجاع ریشه­ی رخداد به یک امر تاریخی بلندمدت و تکرار سخنانی مانند این که فرهنگ ما ایرانی­ها چنین است، هشداری در چگونگی ساخته شدن فرهنگ عمومی نهفته بود.

یک موج بزرگ، در سال 93، از چندین موج دیگر ترکیب شد و آن، موجی از تحلیل چگونگی تباهی اخلاق و فرهنگ عمومی بود. در ادامه، به بررسی سریع امواجی که این موج بزرگ را ساختند، می­پردازم. ایستادگی دکتر فرجی­دانا و کل دولت در مورد بورسیه­های غیرقانونی، موجی چندماهه از تحلیل­ها را در پی داشت. در این تحلیل­ها، موارد بسیاری موجود داشت که دقیقا به افراد و رویه­های خاصی اشاره داشتند که باید اصلاح شوند تا فرهنگ و اخلاق دانشگاهی، آسیبی جدی را که بر آن وارد آمده است تا حدی ترمیم کند. تقلب­های دانشگاهی و مدارک جعلی نیز موج دیگری همچون این موج آفرید و سخن تازه در آنجا نیز اشاره به چگونگی واپاشی تدریجی اخلاق دانشگاهی بود. موضع­گیری­های گاه و بی‌گاه علی مطهری نیز  چنان پر بازتاب بود که می­توان از چیزی به نام موج مطهری سخن گفت. این موج نیز چگونگی واپاشی اخلاق حکومت­گری و اخلاق قضایی را در موارد متعدد گوشزد می­نمود. موج دیگر، موج تحلیل فتواهای مراجع در مورد ابزارهای ارتباطی جدید، بود. در اینجا ضعف اطلاعات، اشتباه در فتاوی و سقوط اعتبار مرجعیت مذهبی مدنظر بود. سخن تازه این بود که چگونه مراجع فرهنگی مردم، استحکام می­یابند و تحلیل می­روند. موجی توفنده­تر از این­ها با افشای دزدی‌های ترلیونی دوره­ی دولت مهرورزی و عدالت پدید آمد. حرف اصلی این بود که چگونه اخلاق حکومت­گری و اعتماد اجتماعی با وعده­ی پاک­دستی و عمل فاسد در دولت پیشین به سمت تباهی رفته است. موج واکنش به سخنان گاه و بی­گاه الهام چرخنده (زهرایی) را نیز می­توان در همین موج بزرگ جای داد. در این موج، سخن از این بود که حمایت نهادین حکومتی از یک بازیگر و سخنرانی­های بغض­آلود وی علیه دیگران، چه آثاری در فرهنگ عمومی خواهد داشت. 

دو رخداد متضاد نیز، موجی از تحلیل­های مشابه را آفریدند. اولی نمایش ثروت بچه‌پولدارها در فضای مجازی و واکنش­های مختلف به آن و دومی، مقاومت کوبانی مقابل داعش. اگر در اولی، سخن از بی­معنایی و کالایی شدن انسان و پیدایش آشکار فرهنگ مصرفی و بازیچه شدن انسان در فخرفروشی معطوف به مصرف بود، در دومی سخن از قدرتی بی­پایان در هویت مقاوم افرادی بود که از حیثیت انسانی خود دفاع می­کردند. اگر در اولی سخن از تعیین­شوندگی انسان بود، در دومی تعیین­کنندگی انسان مورد توجه بود. اگر در اولی، برندها و عکس شخصیت­های غربی بر لباس­ها بود، در دومی، تصویر دختران مبارز، تصویری شد بر لباس­های غربی. اگر اولی مرگ اصالت در دنیای امروز بود، دومی آفرینش اصالت را نشان می­داد. اصالتی که بیش از همه، در نشان دادن زنان و دختران همچون موجوداتی مؤثر و برابر با مردان در دفاع از هستی خویش ظاهر شد و به تمام اسطوره­های وابستگی و فرودستی زن، طعنه زد. به هر ترتیب، تحلیل­های این موج نیز اغلب به ساخته شدن فرهنگ توسط ما به جای ساخته شدن ما توسط فرهنگ توجه نمودند. 

مهم­ترین موج تحلیل سال گذشته که من فکر می­کنم در سال­های آینده نیز توفنده­تر شود، در مورد مسایل زیست­محیطی بود. توفان خاک­آلود و آلودگی هوای تهران در سال گذشته بسیاری را متوجه خود نمود. آلودگی آب و هوا در اصفهان نیز مورد توجه جدی قرار گرفت اما مهم­ترین تحلیل­ها در پی اسارت دایمی مردم خوزستان در چنگال ریزگردها و توفان­ بی‌سابقه­ی شن در اهواز و چند شهر دیگر پدید آمد. سخن جدی و تازه این بود: آیا باید برای افزایش درآمد کشور، محیط زیست را نابود نمود؟ آیا توافق عمومی بر این درآمدزایی وجود دارد؟ آیا با برساختن فرهنگ تخریب محیط زیست، آینده­ی خود را به تباهی نمی­کشیم؟ وظیفه­ی ما، دگرگون نمودن نگاه به محیط زیست است. انتقام طبیعت، پیامد سیاست­های عملی خود ما است.

انسجام شبکه­های اجتماعی معترض، تجمع­ها و اعتراض­های استانی و حتی سراسری و تحرک برخی مسؤولان، پاسخ­های اجتماعی به موجی بود که نخست از فضای مجازی آغاز شد. اهواز، خط مقدم نبرد با مافیای ضد محیط زیست شد. مافیاها، نیروهایی در اقشار مختلف دارند. چه آن نمایندگان ماسک به صورتی که بودجه­ی سازمان حفاظت از محیط زیست را به بهانه­ی سیاسی بودن دکتر ابتکار کاهش دادند و طرح انحلال سازمان را کلید زدند، چه مجریان رسانه­ای که مزورانه، سعی می­کردند مشکل را در این سازمان خلاصه کنند، چه کسانی که در ساختن سدهای بزرگ و خشکاندن تالاب­ها و قطع درختان و خشکاندن سفره­های زیرزمینی و به طور کلی، استثمار فزاینده­ و منهدم­کننده­ی طبیعت نقش داشتند، همه در این مافیا جای می­گیرند.

 بنابراین سخن تازه­ی موج تحلیلی مسایل زیست محیطی، چگونگی نابودی ما به دست خودمان بود. و این را شاید بتوان به طور کلی، مهم­ترین رشته­ای دانست که تحلیل­های اجتماعی 1393 را به هم پیوند می­دهد. در تمام موج­های گفته شده، یک نگاه تازه در حال رشد بود و آن این که ما چگونه باید به ساختن فرهنگ، اخلاق و حکومت و محیط زیستی بهتر بپردازیم و از مسیری که به سوی نابودی است، راه کج کنیم؟ این پرسش، به خودی خود، آن پاسخ را که ریشه­ی مشکلات در فرهنگ و شیوه­ی تاریخی تصمیم­گیری و خارج از دسترس ما است، کنار می­گذارد. این پرسش، به راه تشریح و تکه تکه کردن مشکل می‌رود و پرسش درست، پرسشی که به کار آید، چنین پرسشی است.

اکنون و در پایان این بررسی پس­نگر، آینده را چگونه می­توان دید؟ آیا می­توان از تحلیل فضای مجازی همچون پناهگاه فرار از فعالیت سخن گفت؟ شاید! اما دیدیم که همین فرار، خود فعالیتی تازه است. چگونه می‌توان از مشارکت اقشار مختلف مردم سخن گفت و گروه­هایی متنوع را، که دیدیم چگونه پیوندشان از فضای مجازی آغاز شد، کنار نهاد؟ حتی آن گفتمان­های تحلیلی که دگرگونی عینی را ملاک قرار می‌دهند، از انتظار تکرار رخدادهایی چون زنجیره­ی انسانی در اهواز و ارومیه نمی­توانند بگریزند. زمانه­ی ما، چنان که برخی پنداشته­اند، زمانه­ی سست‌بنیانی نیست که مردمانش را از وجود انسانی خویش به فضای سایبر رانده باشد. از قضا، زمانه­ی استواری است که فضای خیال را در مجاز بی­منتها نیز گسترده است. هر آنچه سخت بوده و سست، دود شده است و بر هوا رفته است اما همین هوا، هوای تازه­ی زندگی است. بیشتر به نظر می­رسد که عبور بی­درنگ بی­توجه از تیررس نگاه خیره­ی فضای مجازی، عبور جسم ناامیدی است که عشق به زندگی فراموشش شده باشد. دنیای امروز ما، محملی دیگر برای آفرینش و بازآفرینش زندگی روزمره یافته است.

دیدیم که این رسانه­های جدید، در همین کشور، با همین محدودیت­ها، شب­تاب­های بردباری را آفریدند که ثابت می­کرد، شب به صبح می­رسد گرچه تمام شب­ترسان همراه شب­پرستان، سرود جاودانگی شب را بخوانند. تحلیل ناامیدوارانه از فضای مجازی چه چیز جدیدی برای ما آورده است؟ هیچ که هیچ! بازآوردن سخنی دوباره و دوباره از لزوم تشکل­یابی و تقویت نیروهای مدنی، بی که اشاره­ای کند که چگونه، کِی و کجا؟ ابزارهای جدید را در نبود ابزارهای مناسب باید آفرید و دیدیم که فضای مجازی در سال گذشته، آزمایشگاهی شد برای ورود دوباره به جهانی که می­خواهیم تغییر دهیم. بی­دوباره شدن، سخت­ترین درد برجای ماندگان در تحلیل­های کهن است. مردم، راه خویش را یافته­اند. بحث خاموش بر سر تجربه­های مشروطه و انقلاب اسلامی و اصلاحات و دفاع مقدس و حوادث پس از انتخابات دهم ریاست جمهوری و برگذشتن از همه­ی این­ها و ساختن و برساختن دنیایی دوباره را از همین شبکه­های مجازی آغازیده­ایم.

 این است تجربه­ی زندگی ما و همین را باید روایت کنیم. به درستی که این فضا، برای گریز از شرم ایرانی چشم در چشم انداختن و ساکت ماندن، پلی زده است و ما را دوباره به رُک بودن و خود بودن، رهنمون شده است. درگیری­های بی­سابقه و جدی در این فضا، آنچه بی­ادبی­ و بی­سوادی و مانند این­ها هم نامیده­ایم، از همین ظهور رک و راست­تر ما پدید آمده است. سرانجام می­خواهم بگویم که نه تنها تحلیل جامعه­شناختی، با اوصافی که از سال گذشته رفت، به تحلیل فضای مجازی نیاز دارد بلکه از اساس بدون آن، ناقص خواهد بود.

به این نوشته می‌توانید به شکل زیر ارجاع دهید:

پیوسته، صادق (1394). چند‌ضلعی یک الگوی رفتاری: مطالعه جامعه‌شناختی مشارکت اجتماعی و تحلیل رفتارکاربران ایرانی در فضای مجازی. دنیای اقتصاد، شماره 3599، 16 مهرماه، همچنین در: http://donya-e-eqtesad.com/news/941946  ، بار کد خبر: DEN-941946.

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد